Gustaw Herman Marcin Gizewiusz, Gisevius (ur. 21 maja 1810 w Piszu, zm. 7 maja 1848 w Ostródzie) - polski działacz społeczno-narodowy, i polityczny na Mazurach, literat, folklorysta, publicysta, tłumacz i redaktor, wydawca i bibliofil. Skończył gimnazjum w Ełku (1828), gdzie opanował m.in. język polski, studiował teologię ewangeliczną w Królewcu, na uniwersytecie oraz w tzw. Seminarium Polskim. W 1835 r. został polsko-ewangelickim kaznodzieją w Ostródzie, gdzie rozwinął wszechstronną działalność w obronie Mazurów, występując przeciwko germanizacji. Przede wszystkim domagał się utrzymania języka polskiego w szkołach, a w celu powstrzymania germanizacji wydawał polskie książki dla Mazurów. Pochodził ze starej polskiej rodziny Giżyckich, był obrońcą i propagatorem języka i kultury polskiej na Mazurach a także utrzymywał kontakty ze środowiskami patriotycznymi w innych częściach ziem polskich, a także w Czechach i na Łużycach. Spisywał pieśni ludu mazurskiego, włączone później przez O. Kolberga do jego Dzieł Wszystkich. Do Mazurów pisał po polsku. Kandydował w 1848 r. do berlińskiego parlamentu jako przedstawiciel społeczności polskiej. Zmarł w dniu wyborów. Na jego cześć przemianowano w 1946 miasto Łuczany (Lec, Lötzen) na Giżycko.

Źródło: Wikipedia

Michał Kajka (ur. 27 września 1858 w Skomacku Wielkim, powiat ełcki, zm. 22 września1940 w Orzyszu), polski poeta ludowy, działacz mazurski. Pochodził z rodziny chłopskiej, był synem Frycza i Justyny z Zawadzkich. Po skończeniu szkoły ludowej pracował jako parobek u bogatszych chłopów, nauczył się ciesielstwa i murarstwa; zawody te wykonywał później do końca życia. Od 1883 mieszkał na stałe w Ogródku koło Ełku wraz z żoną Wilhelminą z Karasiów (zm. 1937). Od ok. 17. roku życia pisał wiersze w języku polskim. Poznał znanego pisarza mazurskiego Marcina Gerssa. Pierwsze utwory poetyckie opublikował w "Mazurze" Jana Karola Sembrzyckiego (1884), w 1886 ogłosił korespondencję w "Nowinach Śląskich". W kolejnych latach jego wiersze ukazywały się w "Mazurze", "Gazecie Ludowej" (Ełk), "Mazurskim Przyjacielu Ludu". Jednocześnie rozpoczął działalność społeczną i polityczną. Od 1890 zajmował się biblioteką Towarzystwa Czytelni Ludowych w Ogródku, był w gronie założycieli Mazurskiej Partii Ludowej (1896), w 1907 uczestniczył w spotkaniu polskich działaczy z Mazur i Wielkopolski w Szczytnie. Działał także na rzecz sprawy polskiej w okresie plebiscytu, a w kolejnych latach w Zjednoczeniu Mazurskim i Związku Polskich Towarzystw Szkolnych. Na licznych spotkaniach narodowych deklamował swoje wiersze. Już w 1897 określony przez Niemców mianem "zatwardziałego Polaka", od lat 30 XX wieku znajdował się pod stałą obserwacją nazistów. Uniemożliwiono mu m.in. udział w wycieczce Mazurów do Polski w 1930, ale mógł przyjąć w 1935 wizytę Melchiora Wańkowicza. W ostatnich latach życia część utworów ogłaszał anonimowo. Został pochowany w Ogródku. Pośmiertnie odznaczony Krzyżem Orderu Odrodzenia Polski (1945), został także uhonorowany (w trakcie uroczystych obchodów 100-lecia urodzin) pomnikiem w Ełku oraz muzeum w Ogródku (otwartym w 1968).Przyczynił się do utrwalenia polskości na Mazurach. Za życia doczekał się zbioru Pieśni mazurskie (1927), po śmierci utwory Kajki ukazywały się m.in. w zbiorach: Wybór wierszy (1954), Wiersze wybrane (1958), Zebrałem snop plonu... (1958), Opowiadania uciesne(1970, wraz z utworami Michała Lengowskiego), Z duchowej mej niwy... (1982).

Źródło: Tadeusz Oracki, Słownik biograficzny Warmii, Mazur i Powiśla XIX i XX wieku (do1945 roku), Warszawa 1983

Wojciech Kętrzyński, pierwotne imię i nazwisko Adalbert von Winkler (urodzony 11 lipca 1838 w Lötzen (Lec, obecnie Giżycko) - zmarł 15 stycznia 1918 we Lwowie), historyk, wieloletni dyrektor Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie. Ojciec Wojciecha Kętrzyńskiego pochodził ze szlacheckiej rodziny, której nazwisko powstało od miejscowości Kętrzyno w powiecie kartuskim. Dziadkowi Kętrzyńskiego dopisano przy nazwisku dodatek Winkler, a ojciec Wojciecha Kętrzyńskiego o imieniu Józef używał już tylko nazwiska Winkler. Matką Wojciecha Kętrzyńskiego była Eleonora z domu Raabe, która pochodziła z Nowej Wsi pod Iławą. Po śmierci ojca (1846), który był żandarmem w Giżycku, Kętrzyński w latach 1849 - 1853 przebywał w Poczdamie (w szkole dla sierot po byłych wojskowych). W latach 1853 - 1855 ukończył progimnazjum ( w dwa lata pięcioletni kurs) w Lötzen (obecnie Giżycko). Następnie  od 1855 roku uczył się w Gimnazjum w Rastenburgu (Rastembork, obecnie Kętrzyn). W roku 1856 otrzymał list od siostry, z którego dowiedział się o polskim pochodzeniu i dawnym nazwisku rodowym Kętrzyński. W roku 1859 zdał egzamin maturalny i 13 października rozpoczął studia historyczne na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu "Albertyna" w Królewcu. W roku 1861 Kętrzyński przeprowadził urzędową zmianę imienia i nazwiska na - Wojciech Kętrzyński. Później zaangażował się w działalność patriotyczną i miał swój udział w powstaniu styczniowym - organizował transport broni. Dnia 11 września 1863 został aresztowany i uwięziony w Górnej Bramie w Olsztynie. Sprawa jego rozpatrywana była później na wielkim procesie Polaków w Berlinie. W czasie procesu został mu przedstawiony zarzut zdrady stanu. Ostatecznie od tego zarzutu został uniewinniony i skazany (1864) na rok  więzienia w twierdzy kłodzkiej. W więzieniu przetłumaczył na łacinę swoją dysertację doktorską i poemat Wincentego Pola na niemiecki. Po wyjściu z więzienia udał się do Królewca na uniwersytet. Tam obronił swoją rozprawę doktorską De bello a Boleslao Magno cum Henrico rege Germaniae gesto a 1002 - 1005. Potem w różnych miejscach szukał pracy, ponieważ władze pruskie odmawiały mu zatrudnienia na terenach gdzie mieszkali Polacy. W latach 1868 - 1870 znalazł zatrudnienie jako bibliotekarz u J.K. Działyńskiego w Kórniku pod Poznaniem. Ostatecznie od 1873 zaczął pracować w Zakładzie im. Ossolińskich we Lwowie. Pracę tam podjął 1 czerwca 1873 jako sekretarz naukowy, od 1874 - kustosz i od 1 listopada 1876 - dyrektor.  Wojciech Kętrzyński został pochowany na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie, niedaleko grobu Marii Konopnockiej. Część rodziny Wojciecha Kętrzyńskiego osiedliła się w Warszawie, a niektórzy z niej wyemigrowali do Kanady. Pamięć Wojciecha Kętrzyńskiego uczczono nadając w roku 1946 mazurskiemu miastu Rastenbork nazwę Kętrzyn. Nazwiskiem jego nazwane jest wiele ulic, a także jego imię i nazwisko występuje w nazwach szkół oraz innych instytucji. Do najważniejszych z nich należy Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciech Kętrzyńskiego w Olsztynie, założony w 1963r.

Źródło: Wikipedia

Krzysztof Celestyn Mrongowiusz (inna forma nazwiska Mrongovius) - zasłużony obrońca polskości w zaborze pruskim, językoznawca (gramatyk i leksykograf), tłumacz, edytor, kaznodzieja ewangelicki, filozof, nauczyciel języka polskiego, zbieracz książek. Urodził się 19 lipca 1764 w Olsztynku jako syn Bartłomieja, pastora i rektora szkoły w Olsztynku, potem w Marwałdzie i Julianny Estery z Weberów. Dzieciństwo spędził w Marwałdzie. Uczęszczał do szkoły w Zalewie, a od 1780 uczył się w królewieckiej Szkole Katedralnej na Knipawie. Następnie studiował teologię i filozofię na Uniwersytecie Królewieckim, gdzie immatrykulował się 21 marca 1782. W latach 1790-1796 był nauczycielem języka polskiego i greckiego w Collegium Fridericianum, w tymże czasie do 1798 r. pełnił obowiązki młodszego nauczyciela języka polskiego i korektora druków polskich w oficynach: B. Hartunga w Królewcu i D. K. Kantera w Kwidzynie. W 1796 r. ożenił się z Wilhelminą Luizą Paarmann (zm. 1820). W maju 1798 został kaznodzieją gminy ewangelickiej przy kościele św. Anny w Gdańsku oraz lektorem języka polskiego w Gdańskim Gimnazjum Akademickim (do 1817r.). Od 1812r. uczył też języka polskiego w szkole parafialnej św. Jana w Gdańsku.Udzielał też lekcji prywatnych i pełnił obowiązki tłumacza sądowego. W 1806 r. otrzymał od Tadeusza Czackiego zaszczytną propozycję objęcia katedry języków słowiańskich i kierownictwa biblioteki w Liceum Krzemienieckim, do czego nie doszło zapewne z powodu niechętnego stanowiska G. E. Grodka. Opracował liczne podręczniki i gramatyki języka polskiego oraz słowniki polsko-niemieckie. Ponadto zajmował się zbieraniem pieśni mazurskich i kaszubskich oraz zabytków języka kaszubskiego. W latach 1826-1827 prowadził badania ludoznawcze w okolicach Słupska (w Cecenowie i Główczycach). Zasłużył się jako krzewiciel polskości w zaborze pruskim i pionier badań kaszubszczyzny. Utrzymywał ożywione kontakty z licznymi uczonymi polskimi i zagranicznymi. Należał do wielu towarzystw naukowych, np. 2 lutego 1823r. powołany został na członka korespondenta Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Warszawie, w 1827 - na członka szczecińskiego Gesellschaft fuer Pommersche Geschichte und Altertumskunde, a 15 kwietnia 1833 r. został członkiem korespondentem Towarzystwa Naukowego Krakowskiego. Około 1835r. współpracował też z Wydziałem Literackim Kasyna Gostyńskiego. W 1843r. odznaczony został orderem pruskim Czerwonego Orła IV klasy. W 1852 został zaproszony na członka Towarzystwa Historyczno-Literackiego w Paryżu i odznaczony medalem tego Towarzystwa. Zgromadził w Gdańsku mimo ograniczonych funduszy pokaźny księgozbiór pozyskany drogą wymiany lub kupna, zawierający liczne polonica XVI-XIX w. o treści historycznej, filologicznej, prawnej, religijnej, filozoficznej, pedagogicznej i in. Posiadał cenne druki z różnych znanych oficyn, np. Biblię Leopolity z 1561r. Jeszcze za życia uczonego biblioteka została sprzedana Adamowi Zamoyskiemu z Łopatyna k. Brodów, lecz nie była przez niego odebrana. Zmarł 3 czerwca 1855r. w Gdańsku. Jego cenna biblioteka, licząca ponad 1 tys. tomów złożona została w zakrystii kościoła św. Trójcy, a w 1864 staraniem bibliotekarza Augusta Bertlinga za zezwoleniem rodziny przeszła w całości w posiadanie Biblioteki Miejskiej w Gdańsku. Książki oznaczono zieloną naklejką z notką: Bibliothek des Predigers Chr. C. Mrongovius. Des Danziger Stadtbibliothek ueberwiesen 1864. Obecnie księgozbiór Mrongowiusza oraz spisany w 1864 katalog przechowywany jest w Bibliotece Gdańskiej PAN, która jest sukcesorką Biblioteki Miejskiej.

Źródło: referat Ewy Czerniakowskiej

zebrał: A. Majgier